গ্ৰাম্য উন্নয়ন সম্পৰ্কে মহাত্মা গান্ধীৰ ধৰণা (The Gandhian Approach to Rural Development)

জাতিৰ পিতা মহাত্মা গান্ধীয়ে ভাৰতৱৰ্ষৰ উন্নয়নত গাওঁসমূহৰ ভূমিকা ভালদৰে অনুধাৱন কৰি মত পোষণ কৰিছিল যে একমাত্ৰ গাওঁ অঞ্চলৰ উন্নতিয়েহে দেশখনক আগবঢ়াই নিবলৈ পাৰিব৷ তেওঁ গাঁৱে গাঁৱে ভ্ৰমণ কৰি মানুহবোৰৰ অৰ্থনৈতিক অৱস্থা আৰু সমস্যাবোৰৰ বুজ লৈছিল৷ কেৱল সেয়াই নহয়, এখন আদৰ্শৱান গাওঁ গঠনৰ বাবে তেওঁ এক আৰ্হিয়ো ডাঙি ধৰিছিল৷

ভাৰতীয় প্ৰেক্ষাপটত গ্ৰাম্য উন্নয়ন মানে হ’ল কৃষিখণ্ড আৰু আনুসংগিক কাৰ্যকলাপবিলাক যেনে- দুগ্ধপালন, হাঁহ-কুকুৰা পালন, মীনপালন আদিত উৎপাদন বৃদ্ধি হোৱা আৰু লগতে কুটিৰ উদ্যোগবিলাকৰো বিকাশ সাধন হোৱা৷      গ্ৰামোন্নয়নৰ বাবে গাওঁ অঞ্চলবোৰত নিয়োগ সৃষ্টিৰ ওপৰত সৰ্বাধিক গুৰুত্ব আৰোপ কৰিব লাগে৷ বিশেষকৈ পিছপৰা সম্প্ৰদায়ৰ লোকসকলে যাতে উন্নততৰ জীৱন নিৰ্বাহ কৰিবলৈ সুবিধা পায় সেই ক্ষেত্ৰত অধিক গুৰুত্বৰ আৱশ্যক৷ আৱশ্যকীয় সামগ্ৰী আৰু সেৱাবিলাক যেনে বিশুদ্ধ খোৱাপানী, বিদ্যুত, ৰাস্তা-ঘাটৰ সুবিধা, শিক্ষা আৰু স্বাস্থ্য সম্পৰ্কীয় সেৱাবিলাকৰ উন্নয়নৰ যোগেদিহে গ্ৰাম্য উন্নয়ন সম্ভৱপৰ হয়৷ 

তাত্বিকভাৱে, গান্ধীৰ গ্ৰামোন্নয়নৰ ধাৰণাটো আদৰ্শৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত৷ ই নৈতিক মূল্যবোধৰ ওপৰত সৰ্বাধিক গুৰুত্ব আৰোপ কৰে৷ হিন্দু ধৰ্মৰ মহাকাব্যবিলাক বিশেষকৈ ভগৱত গীতা এই নৈতিক মূল্যবোধৰ মূল উৎস৷

সকলো গাঁৱৰে সৰ্বাঙ্গীন উন্নয়ন সাধন কৰি অৰ্থনীতিক বিকশিত কৰি মহাত্মা গান্ধীয়ে এখন ‘ৰাম-ৰাজ্য’ প্ৰতিষ্ঠাৰ সপোন দেখিছিল৷ ৰাম-ৰাজ্যৰ সংজ্ঞা দিবলৈ গৈ গান্ধীয়ে কৈছে, “sovereignty of the people based on moral authority”.

অৰ্থাৎ গান্ধীৰ ৰাম ৰাজ্যখন ৰাইজৰ সাৰ্বভৌমত্ব বৰ্তি থকা আৰু ই নৈতিকতাৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত৷ ‘ৰাম’ বুলি কওঁতে গান্ধীয়ে কোনো ৰজা বা ভগৱানৰ কথা কোৱা নাই৷ তেওঁৰ মতে ৰাম হ’ল প্ৰতিজন মানুহৰ মাজত, অন্তঃৰ্নিহিত হৈ থকা সৎ বা নৈতিক শক্তি৷

আদৰ্শ গাওঁ আৰু ক্ষমতাৰ বিকেন্দ্ৰীকৰণ (Ideal Village and Decentralisation of Power):

গান্ধীৰ আদৰ্শ সমাজখনত গাওঁবোৰেই হ’ল মৌলিক গোট৷ গান্ধীয়ে এবাৰ কৈছিল, ““If the village perishes India will perish too….” অৰ্থাৎ গাওঁবোৰৰ পতন ঘটা মানে গোটেই দেশখনৰে পতন ঘটা৷ তাৰ বিপৰীতে গাওঁবোৰৰ উন্নতি মানে গোটেই ভাৰতৱৰ্ষৰে উন্নতি৷

গান্ধীৰ মতে গ্ৰামোন্নয়নৰ বাবে গাওঁবোৰক স্বায়ত্ব শাসনৰ সুবিধা প্ৰদান কৰাটো উচিত৷ তেনে ব্যৱস্থা এটাত গাঁৱৰ লোকসকলে নিজৰ সমস্যাবিলাক নিজেই সমাধান কৰি ল’ব৷ গাঁৱৰ সমস্যা গাঁৱৰ লোকসকলেহে বুজি পায়৷ সেয়েহে কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰৰ কোনো হস্তক্ষেপ নোহোৱাকৈ গাঁৱৰ লোকসকলক স্ব-উন্নয়নৰ দায়িত্ব আৰু ক্ষমতা অৰ্পণ কৰিলে গাওঁবোৰ বিকশিত হৈ উঠিব৷ কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে ধনৰ যোগান ধৰিব আৰু স্বায়ত্বশাসিত গাওঁসমূহৰ মাজত সহযোগিতা সৃষ্টিৰ বাবে আঁচনি ল’ব৷ ইয়াৰোপৰি ব্যয়বহুল ৰাজহুৱা সেৱাসমূহ যেনে শিক্ষা, চিকিৎসা, প্ৰাথমিক উদ্যোগ, মুদ্ৰাৰ প্ৰচলন আৰু যোগান, বেংক সেৱা, বিজুলী যোগান আদিবোৰ প্ৰৱৰ্তন কৰাটো কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰৰ দায়িত্ব৷

গান্ধীয়ে বিশ্বাস কৰিছিল যে ক্ষমতাৰ বিকেন্দ্ৰীকৰণৰ যোগেদি গাঁৱৰ লোকসকলক সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক ক্ষমতা অৰ্পণ কৰি গ্ৰাম্য প্ৰজাতন্ত্ৰ (Village Republic) গঢ়ি তুলিব পৰা যায়৷ তেনে ব্যৱস্থাত পঞ্চায়তসমূহৰ ওপৰতে গাঁৱখনৰ উন্নয়ন সম্পৰ্কীয় সকলো সিদ্ধান্ত লোৱাৰ ক্ষমতা অৰ্পণ কৰা হ’ব৷ পঞ্চায়তৰ সিদ্ধান্তত কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰ আৰু ৰাজ্য চৰকাৰে কোনো ধৰণৰ হস্তক্ষেপ কৰিব নোৱাৰিব৷ গাঁৱৰ প্ৰাপ্তবয়ষ্ক লোকসকলে পঞ্চায়তৰ সদস্যসকলক ভোটদানৰ যোগেদি এট নিৰ্দিষ্ট কাৰ্যকালৰ বাবে নিৰ্বাচিত কৰিব৷

পঞ্চায়তবোৰে নিজা ভৌগোলিক এলেকাৰ ভিতৰত বিধানমণ্ডল (Legislature), কাৰ্যপালিকা (Executive) আৰু ন্যায়পালিকা (Judiciary)  - এই আটাইকেইটাৰে কাৰ্য সম্পাদন কৰিব পাৰিব৷ সমাজত নিম্ন শ্ৰেণীৰ বুলি স্বীকৃতি পোৱাসকলৰ উন্নয়নৰ বাবে পঞ্চায়তে কাম কৰিবলৈ দায়ৱদ্ধ৷ অস্পৃশ্যতা (untouchable) ৰ দৰে অন্ধবিশ্বাস সমূহ মষিমূৰ কৰিবলৈ পঞ্চায়তসমূহে ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিব লাগিব৷ 

গাঁৱৰ আটাইবোৰ বাদ-বিবাদ গাঁৱখনৰ ভিতৰতে পঞ্চায়তে নিষ্পত্তি কৰিব৷ কোনো লোকেই গাঁৱৰ বাহিৰৰ আইন-আদালতলৈ যোৱাৰ আৱশ্যকতা নাই৷ নিজা বিষয়সমূহ সমাধান কৰাৰ লগতে পঞ্চায়তসমূহে বহিঃশক্তিৰ আগ্ৰাসনৰ পৰাও গাঁওখনক ৰক্ষা কৰিব৷ আন্দোলনৰ বাবে গাওঁবোৰে অহিংসাৰ নীতি অনুকৰণ কৰিব৷ প্ৰতিৰক্ষাৰ বাবে প্ৰতিখন গাঁৱতে অহিংসা নীতিৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত স্বয়ংসেৱকৰ দল থাকিব৷ 

গান্ধীৰ আদৰ্শ গাওঁ ধাৰণাটোৰ ওপৰত ভিত্তি কৰিয়েই আমাৰ দেশত পঞ্চায়তীৰাজ ব্যৱস্থাৰ প্ৰচলন কৰা হৈছে৷ কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰ আৰু ৰাজ্যিক চৰকাৰৰ দৰেই পঞ্চায়তবোৰে সাংবিধানিক ক্ষমতা লাভ কৰিছে৷ পঞ্চায়তবোৰৰ অধীনত এশ-এবুৰি চৰকাৰী আঁচনি চলিব লাগিছে৷ গাওঁসমূহৰ আন্তঃগাঁথনিৰ উন্নয়ন, নিয়োগ সৃষ্টি, শিক্ষাৰ সুবিধা, স্বাস্থ্যৰ সুবিধা আৰু সজাগতা – এই সকলোবোৰ দিশতে গাওঁ পঞ্চায়তসমূহে উল্লেখযোগ্য বৰঙণি আগবঢ়াইছে৷

আত্মনিৰ্ভৰশীলতা (Self-sufficiency):

গান্ধীৰ আদৰ্শ গাওঁখন আত্মনিৰ্ভৰশীল৷ তেওঁৰ মতে প্ৰতিখন গাঁও অন্ন, বস্ত্ৰ আৰু বাসস্থানৰ দৰে মৌলিক প্ৰয়োজনীয়তাৰ বাবে স্বনিৰ্ভৰশীল হ’ব লাগিব৷ যিবোৰ সামগ্ৰী নিজা ভৌগোলিক এলেকাৰ ভিতৰত নিজেই প্ৰস্তুত কৰিব নোৱাৰি, তেনে সামগ্ৰীবোৰ বাহিৰৰ অঞ্চলৰ পৰা আমদানি কৰিব আনিব লাগিব৷ যিবোৰ সামগ্ৰী প্ৰস্তুত কৰাৰ সুবিধা আছে তেনেবোৰ নিজা প্ৰয়োজনীয়তাতকৈ অধিক পৰিমাণে উৎপাদন কৰিব লাগে৷ অতিৰিক্তভাৱে উৎপাদিত সামগ্ৰীসমূহৰ বিনিময়ত নিজেই প্ৰস্তুত কৰিব নোৱাৰা সামগ্ৰীবোৰ অন্য ঠাইৰ পৰা আনিব পৰা যাব৷ গান্ধীয়ে কৈছে, “We shall have to produce more of what we can, in order thereby to obtain in exchange, what we are unable to produce”৷

গান্ধীৰ মতে প্ৰতিখন গাঁৱে নিজা প্ৰয়োজনীয়তা পূৰণ কৰিবৰ কাৰণে খাদ্য শস্য আৰু কপাহৰ উৎপাদন কৰিব লাগে৷ গাঁওবোৰৰ কিছুমান অঞ্চল পশুপালনৰ বাবে ৰাখিব লাগে৷ তাৰোপৰি শিশু আৰু প্ৰাপ্তবয়ষ্কসকলৰ বাবে সুকীয়াকৈ খেলা ধুলা কৰিব পৰা খেলপথাৰ প্ৰতিখন গাঁৱতে থাকিব লাগে৷ ধন উপাৰ্জনৰ বাবে চাহ, ধপাত, কপাহ আদিৰ দৰে বাণিজ্যিক কৃষিৰ বাবেও কিছুমান অঞ্চল ৰাখিব লাগে৷  

১৩০

গাওঁবোৰৰ অৰ্থনীতিবোৰে এনেদৰে পৰিকল্পিত কৰিব লাগে যাতে প্ৰতিজন লোকে গাঁৱৰ ভিতৰতে নিয়োগৰ সা-সুবিধা লাভ কৰে৷ নিয়োগৰ বাবে যাতে কোনো লোক চহৰলৈ ঢাপলি মেলিব লগীয়া নহয় সেয়া নিশ্চিত কৰিব লাগে৷ তদুপৰি জাতি, ধৰ্ম, বৰ্ণ আৰু লিংগ নিৰ্বিশেষে প্ৰতিজন লোকে কাম কৰাৰ সম অধিকাৰ লাভ কৰিব লাগে৷ গান্ধীৰ মতে জীৱন নিৰ্বাহৰ বাবে প্ৰতিজন লোকে শাৰীৰিক শ্ৰম কৰাটো বাঞ্চনীয়৷ নৈতিক মূল্যবোধৰ বিকাশ আৰু সুস্থ মন এটিৰ বাবেও শাৰীৰিক পৰিশ্ৰম অতি আৱশ্যকীয়৷ বৌদ্ধিক শ্ৰমে আত্মসন্তোষ্টিৰহে সৃষ্টি কৰিব পাৰে, ই উপাৰ্জনৰ পথ নহয়৷ গান্ধীৰ মতে প্ৰতিজন মানুহেই যদি পৰিশ্ৰম কৰে তেতিয়া সকলোৰে বাবে খাদ্য আৰু বিশ্ৰাম উপলব্ধ হ’ব (“If all laboured for their bread then there would be enough food and enough leisure for all”)

উদ্যোগীকৰণ (Industrialization):

গান্ধীয়ে বৃহৎ উদ্যোগৰ বিৰোধিতা কৰিছিল৷ তেওঁৰ মতে বৃহৎ উদ্যোগসমূহে ধনী শ্ৰেণীটোৰ হাতত অৰ্থনৈতিক ক্ষমতাৰ কেন্দ্ৰীকৰণৰ দ্বাৰা শোষণৰ বাট মুকলি কৰে৷ উদ্যোগীকৰণে গাওঁবোৰক প্ৰত্যক্ষ বা পৰোক্ষভাৱে শোষণ কৰে৷ পুজিপতিসকল সদায় লাভৰ আশাত থাকে আৰু লাভ অৰ্জন কৰিবৰ বাবে গাঁৱৰ লোকসকলক বিভিন্ন প্ৰকাৰে শোষণ কৰে৷

তাৰোপৰি, উদ্যোগীকৰণে উন্নত প্ৰযুক্তিৰ ব্যৱহাৰ কৰি নিবনুৱা সমস্যাৰ জন্ম দিয়ে৷ বৃহৎ উদ্যোগসমূহত উৎপাদনৰ মূল কাৰ্যসমূহ যন্ত্ৰ-পাতিয়ে পৰিচালনা কৰে৷ তেনে উদ্যোগত মানৱ শ্ৰমৰ প্ৰয়োজন নাই বুলিলেও হয়৷ ভাৰতৱৰ্ষৰ দৰে জনসংখ্যাৰ বিষ্ফোৰণ হোৱা দেশ এখনত তেনে ধৰণৰ বৃহৎ উদ্যোগ গঢ়ি উঠিলে সি দেশৰ নিবনুৱা সমস্যাটোক অধিক প্ৰাসাৰিত কৰি পেলাব৷ বৃহৎ উদ্যোগবোৰে গাঁৱৰ অৰ্থনীতিক চাৰখাৰ কৰি পেলাব৷

বৃহৎ উদ্যোগে সৃষ্টি কৰা নিবনুৱা সমস্যালৈ মন কৰি গান্ধীয়ে মত পোষণ কৰিছে যে গাঁওবোৰত বৃহৎ উদ্যোগৰ সলনি কুটিৰ শিল্পবোৰৰ বিকাশ সাধন কৰাটো আৱশ্যকীয়৷ কুটিৰ উদ্যোগসমূহ মূলতঃ মানৱ শ্ৰমৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল৷ এই উদ্যোগসমূহে গাওঁ অঞ্চলবোৰত নিয়োগৰ সৃষ্টি কৰাৰ লগতে গাওঁবোৰক আত্মনিৰ্ভৰশীল কৰি তুলিব৷ আধুনিক প্ৰযুক্তি ব্যৱহাৰৰ ক্ষেত্ৰত গান্ধীয়ে কৈছে যে গাওঁবোৰত আধুনিক যন্ত্ৰ পাতি ব্যৱহাৰ কৰিব পৰা যাব কিন্তু সেইবোৰে কোনো শ্ৰেণীৰ লোককে শোষণ কৰিব নালাগিব আৰু তেনে প্ৰযুক্তি কেৱল গাওঁবোৰ আত্মনিৰ্ভৰশীল কৰিবৰ বাবেহে ব্যৱহৃত হ’ব লাগিব; নিবনুৱা সমস্যাক তেনে প্ৰযুক্তিয়ে অধিক প্ৰসাৰিত কৰিব নোৱাৰিব৷  

ন্যাসৰ স্বত্বাধিকাৰী (Trusteeship):

মহাত্মা গান্ধী সম্পত্তিৰ ব্যক্তিগত মালিকীস্বত্বৰ বিৰোধী আছিল৷ তেওঁ কৈছে যে অৰ্থনীতি এটাৰ সম্পদবোৰ গৰাকী হৈছে গোটেই সমাজখন৷ তাৰ বাবে তেওঁ কিছুমান ন্যাস খোলাৰ কথা কৈছে৷ তেনে ন্যাসবোৰে শ্ৰমিক আৰু নিয়োগকৰ্তাৰ মাজৰ বাদ-বিবাদ নিষ্পত্তি কৰিব আৰু শ্ৰমিকসকলৰ কল্যাণৰ বাবে কাম কৰিব৷ তদুপৰি এনে ন্যাস সমূহে নিম্নশ্ৰেণীৰ লোকসকলৰ স্বাৰ্থত মাত মাতি সমাজত সমতাৰ সৃষ্টি কৰিব৷

মাটিৰ গৰাকীসকলে যদি দুখীয়াসকলক শোষণ কৰিবলৈ নেৰে তেনে ক্ষেত্ৰত দুখীয়াসকলে অহিংসাৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত অসহযোগিতা আৰু আইন অমান্য আন্দোলন কৰিব লাগিব৷ দুখীয়া বা সমাজৰ নিম্ন শ্ৰেণীৰ লোকসকল এটা সময়ত তেওঁলোকৰ প্ৰাপ্য আৰু অধিকাৰ সম্পৰ্কে সজাগ হৈ উঠিব৷ নিজা অধিকাৰৰ কাৰণে তেওঁলোকে অহিংসা নীতিৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত আন্দোলন কৰিব আৰু তেওঁলোক জয়ী হ’ব৷ 

গান্ধীজীৰ উন্নয়নৰ ধাৰণাটো সাধাৰণ শ্ৰেণীৰ লোকসকলৰ উত্তৰণৰ সৈতে জড়িত৷ তেওঁ গাঁৱৰ সাধাৰণ লোকসকলক বিদেশী কাপোৰ বৰ্জন কৰি নিজেই কপাহ উৎপাদন কৰি আৰু সূতা কাটি কাপোৰ বৈ ল’বলৈ শিকাইছিল৷ গ্ৰামোন্নয়নৰ কাৰণে তেওঁ মানুহৰ শিক্ষা, স্বাস্থ্য আৰু বৃত্তিত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছিল৷ 

মুঠৰওপৰত গান্ধীৰ গ্ৰমোন্নয়নৰ ধৰাণাটো হ’ল অহিংসা, স্বায়ত্ব-শাসন আৰু আত্মনিৰ্ভৰশীলতাৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত এক গ্ৰাম্য গণৰাজ্যৰ বিকাশ সাধন৷ তেওঁৰ সপোনৰ গাঁওখন নৈতিকতাৰ আধাৰত গঢ় লোৱা এমুঠি স্বনিৰ্ভৰশীল আৰু বিবেকৱান লোকৰ ৰাম-ৰাজ্য৷