অংশগ্ৰহণমূলক গ্ৰামোন্নয়ন (Participatory rural development)

অংশগ্ৰহণমূলক গ্ৰামোন্নয়ন হ’ল গ্ৰাম্য উন্নয়নৰ এক বিশেষ কৌশল য’ত গ্ৰাম্যাঞ্চলৰ লোকসকলে উন্নয়নৰ প্ৰতিটো পদক্ষেপতে সক্ৰিয় অংশগ্ৰহণ কৰে৷  উন্নয়নমূলক আঁচনিসমূহৰ চিনাক্তকৰণ, কাৰ্যকৰীকৰণ বা ৰূপায়ণ আৰু মূল্যায়ন –এই প্ৰতিটো স্তৰতে গাওঁবাসীসকলক প্ৰত্যক্ষভাৱে যোগদান কৰাৰ সুবিধা দিয়া হয়৷ গাঁওবাসী সকলেহে গাঁও অঞ্চলৰ অসুবিধাসমূহ ভালদৰে বুজি পায় কাৰণ তেওঁলোক বছৰ বছৰ ধৰি সেই সমস্যাসমূহৰ ভুক্তভোগী হৈ আহিছে৷  সেয়েহে সেই সমস্যাসমূহ দূৰীকৰণৰ বাবে লোৱা আঁচনিত তেওঁলোকৰ অংশগ্ৰহণে উন্নয়নক অধিক বাস্তৱিক আৰু ফলপ্ৰসূ কৰি তোলে৷

গ্ৰামোন্নয়নৰ মৌলিক অৱধাৰণা                    ১৬২

গ্ৰাম্যাঞ্চলৰ বাবে চৰকাৰী আঁচনিসমূহ প্ৰস্তুত কৰোঁতা বিষয়াসকল সাধাৰণতে চহৰ অঞ্চলত বসবাস কৰা লোক হোৱা বাবে গ্ৰাম্যাঞ্চলৰ প্ৰকৃত সমস্যাসমূহ চিনাক্ত কৰি উলিওৱাত তেওঁলোক বিফল হয়৷ তদুপৰি গাওঁ অঞ্চলৰ সমস্যাসমূহৰ জটিলতাৰ বাবে সেইবোৰ সহজে সমাধান কৰাৰ আঁচনি প্ৰস্তুত কৰাটো এটা কঠিন কাম৷ গ্ৰাম্যাঞ্চলৰ সমস্যাসমূহ জালসদৃশ৷ এটা সমস্যাৰ সৈতে আন এটা সমস্যা জড়িত হৈ থাকে৷ উদাহৰণস্বৰূপে গ্ৰাম্যাঞ্চলৰ কৃষিভূমিৰ কম উৎপাদনৰ বাবে দায়ী হৈছে পৰম্পৰাগত অবৈজ্ঞানিক কৃষিপদ্ধতি৷ সেই পদ্ধতি ব্যৱহাৰৰ কাৰণ হ’ল অজ্ঞতা আৰু নিৰক্ষৰতা৷ নিৰক্ষৰতাৰ মূল কাৰণ হ’ল দৰিদ্ৰতা৷ দৰিদ্ৰতাৰো অনেক কাৰণ আছে৷ গতিকে কৃষিভূমিত শস্যৰ উৎপাদন বৃদ্ধি ঘটাবলৈ হ’লে পোন প্ৰথমে গ্ৰাম্যাঞ্চলৰ দৰিদ্ৰতাৰ কাৰকসমূহ চিনাক্ত কৰি উলিয়াই ল’ব লাগিব৷ দৰিদ্ৰতা নিৰ্মূল কৰি গাওঁবাসী সকলক শিক্ষিত কৰাৰ পিছতহে কৃষিক্ষেত্ৰত বৈজ্ঞানিক পদ্ধতিৰ ব্যৱহাৰ কৰিব পৰা যাব৷ গোটেই পৰিস্থিতিটো এনেদৰে বিশ্লেষণ কৰি নলৈ শস্যৰ উৎপাদন বৃদ্ধি কৰোঁ বুলি পোনচাটেই গাঁৱৰ ঘৰে ঘৰে ৰাসায়নিক সাৰৰ বিতৰণ কৰিলে উদ্দেশ্য সিদ্ধি নহ’ব৷ কাৰণ, অজ্ঞ আৰু নিৰক্ষৰ গাঁওবাসীয়ে ৰাসায়নিক সাৰৰ অপপ্ৰয়োগ কৰাৰ সম্ভাৱনীয়তাহে অধিক৷ বহিঃৰাজ্যৰ চাহাবী বিষয়াসকলে গ্ৰাম্যাঞ্চলৰ সমস্যাসমূহৰ মূল শিপা বিচাৰি নাপায়৷ তাৰ ফলত গ্ৰামোন্নয়নৰ আঁচনিসমূহ বছৰ বছৰ ধৰি বিফল হৈ আহিছে৷  অংশগ্ৰহণমূলক গ্ৰামোন্নয়নৰ যোগেদি গাঁওবাসীসকলক উন্নয়ন কাৰ্যত সক্ৰিয়ভাৱে অংশগ্ৰহণ কৰিবলৈ দি এই অসুবিধাবোৰ আঁতৰ কৰা হয়৷

গ্ৰাম্যাঞ্চলৰ মাত কথা, ভাষা সংস্কৃতি, আচাৰ ব্যৱহাৰ আৰু ধৰ্মীয় বিশ্বাস অন্য অঞ্চলৰ সৈতে নিমিলে৷ পৰম্পৰাগতভাৱে চলি অহা কিছুমান সামাজিক নীতি নিয়মৰ যোগেদি গ্ৰাম্য সমাজখন পৰিচালিত হৈ আহিছে৷ সেই নীতি নিয়মবোৰ অমান্য কৰিলে গাঁওবাসীৰ ৰোষতপৰিবলগীয়া হয়৷ গ্ৰাম্য উন্নয়নৰ দায়িত্বত থকা চৰকাৰী বিষয়সকলে বহু সময়ত সেই নীতি নিয়মবোৰক হেয় জ্ঞান কৰি কামত আগবাঢ়ে৷ কিছুমান বিষয়াই স্থানীয় ভাষাটো নজনাৰ বাবেও অসুবিধাত পৰে৷ এইবোৰৰ ফলত তেওঁলোক গাওঁবাসীৰ ঘনিষ্ঠ হোৱাত বিফল হয় আৰু তাৰ ফলত গ্ৰাম্যাঞ্চলৰ প্ৰকৃত সমস্যাসমূহ ওলাই নপৰে৷ এই ক্ষেত্ৰতো অংশগ্ৰহণমূলক গ্ৰামোন্নয়নৰ কৌশলটো প্ৰয়োজনীয় হৈ পৰে৷

গাওঁ অঞ্চলৰ লোকসকল সাধাৰণতে নিৰক্ষৰ আৰু সহজ সৰল৷ সেয়েহে চৰকাৰী বিষয়াসকলক নিজা সমস্যাসমূহ আগবাঢ়ি আহি ক’বলৈ তেওঁলোকে সংকোচ কৰে৷ ইয়াৰ ফলত গ্ৰাম্যাঞ্চলৰ বহু সমস্যা চৰকাৰী আঁচনিৰ বাহিৰতে থাকি যায়৷ তাৰ সলনি যদি উন্নয়ন কাৰ্যত গাঁৱৰে দুজনমান লোকক অন্তৰ্ভুক্ত কৰি লোৱা হয় তেতিয়া সেই সমস্যাবোৰ নাথাকে৷ নিজৰ মানুহৰ আগত গাঁওবাসীসকলে বিনা সংকোচেৰে নিজা অসুবিধাসমূহ খুলি ক’ব পাৰে৷ এই ক্ষেত্ৰতো অংশগ্ৰহণমূলক গ্ৰামোন্নয়নৰ কৌশলটো প্ৰয়োজনীয় হৈ পৰে৷

অংশগ্ৰহণমূলক গ্ৰামোন্নয়ন ধাৰণাটোৰ জন্ম (Origin of the Concept of Participatory Rural Development)

দ্ৰূত গ্ৰাম্য উন্নয়নৰ কৌশল হিচাপে সংযুক্ত ৰাজতন্ত্ৰ (United Kingdom) ৰ Institute of Development Studies ৰ গৱেষক ৰবাৰ্ট চেম্বাৰচ (Robert Chambers) য়ে পোন প্ৰথমবাৰৰ বাবে অংশগ্ৰহণমূলক গ্ৰামোন্নয়নৰ ধাৰণাটোৰ বিকাশ সাধন কৰে৷ থাইলেণ্ডত অনুষ্ঠিত হোৱা এখন আন্তৰ্জাতিক পৰ্যায়ৰ  আলোচনা চক্ৰত তেওঁ এই বিষয়টো উপস্থাপন কৰে৷ গ্ৰাম্যাঞ্চলৰ লোকসকলক উন্নয়ন কাৰ্যত প্ৰত্যক্ষ অংশীদাৰী কৰি লোৱা এই বিশেষ কৌশলটোৱে জনপ্ৰিয়তা লাভ কৰিবলৈ সক্ষম হয়৷ গ্ৰামোন্নয়নৰ এই কৌশলটোৰ যোগেদি গাঁওবাসী সকলক তেওঁলোকে সন্মুখীন হৈ অহা সমস্যাসমূহ নিজেই চিনাক্ত কৰি লৈ সেইবোৰ সমাধান কৰিবলৈ তেওঁলোকৰ দ্বাৰাই কৌশল প্ৰস্তুত কৰা হয়৷ আঁচনিসমূহ ৰূপায়নৰ পিছত সেইবোৰৰ সফলতা বিফলতা গাঁওবাসী সকলেই মূল্যায়ন কৰে৷  

অংশগ্ৰহণমূলক গ্ৰামোন্নয়নৰ নীতিসমূহ (Principles of Participatory Rural Development)

অংশগ্ৰহণমূলক গ্ৰামোন্নয়নৰ পাঁচটা মূল নীতি আছে৷ সেইকেইটা হ’ল –

ক) অংশগ্ৰহণ (Participation): এই কৌশলটোৱে সামূহিক দায়ৱদ্ধতাৰ ওপৰত বিশ্বাস কৰে৷ সেয়েহে এই কৌশলটোৰ আধাৰত স্থানীয় লোকসকলৰ ভূমিকাক স্বীকৃতি দিয়া হয়৷ স্থানীয় লোকসকলক কেৱল তথ্যৰ উৎস হিচাপে ব্যৱহাৰ নকৰি এই কৌশলটোৱে তেওঁলোকক উন্নয়নৰ অংশীদাৰী আৰু সিদ্ধান্ত গ্ৰহণকাৰী কৰি তোলে৷

খ) নমনীয়তা (Flexibility): অংশগ্ৰহণমূলক গ্ৰাম্য উন্নয়ন পদ্ধতিত গ্ৰাম্যাঞ্চলৰ সমস্যাসমূহ চিনাক্ত কৰি লোৱাৰ পিছত সেইবোৰ সমাধানৰ কৌশল বাচি উলিওৱা হয়৷ এনে কৌশলসমূহ কেনেদৰে বাচনি কৰি লোৱা হ’ব তাৰ কোনো ধৰাবন্ধা নীতি নিয়ম নাই৷ উন্নয়ন কাৰ্যত জড়িত দলটোৰ আকাৰ, কামৰ বাবে উপলব্ধ সময়, প্ৰযুক্তি আৰু কামৰ ধৰণ অনুসৰি উন্নয়ন কৌশল ভিন ভিন হয়৷

গ) দলীয় কৰ্ম (Team Work): অংশগ্ৰহণমূলক গ্ৰামোন্নয়নৰ কৌশলটো দলীয় কৰ্মৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল৷ এই ব্যৱস্থাত উন্নয়নৰ আটাইবোৰ সিদ্ধান্ত গ্ৰহণৰ বাবে যথেষ্ট সংখ্যক স্থানীয় লোকৰ লগতে কিছুসংখ্যক বিশেষজ্ঞৰে গঠিত এক সংঘৱদ্ধ আৰু দায়িত্বশীল দল গঠন কৰি লোৱা হয়৷ সেই দলটোত মহিলাসকলৰো অংশগ্ৰহণ নিশ্চিত কৰা হয়৷ 

ঘ) দক্ষতা (Efficiency):অংশগ্ৰহণমূলক গ্ৰামোন্নয়নত দক্ষতাৰ ওপৰত সৰ্বাধিক গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হয়৷ সেয়েহে উন্নয়ন কাৰ্যত স্থানীয় লোকসকলক অন্তৰ্ভুক্ত কৰোঁতে কিছু দিশৰ ওপৰত মন দিয়া হয়৷ গাওঁ অঞ্চলৰ তুলনামূলকভাৱে কিছু শিক্ষিত আৰু জনাবুজা লোকসকলকহে উন্নয়নৰ দলটোত স্থান দিয়া হয়৷ এই পদ্ধতিৰ মূল লক্ষ্যই হ’ল গাঁও অঞ্চলৰ সমস্যাসমূহ চিনাক্ত কৰি সেইবোৰক দক্ষতাৰে সমাধান কৰা৷ 

ঙ) প্ৰণালীৱদ্ধ (Systematic): এই ব্যৱস্থাৰ আটাইবোৰ পদক্ষেপ অতি প্ৰণালীৱদ্ধ৷ উন্নয়নৰ সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰিবৰ বাবে এটি দক্ষ দল গঠন কৰাৰ পৰা আৰম্ভ কৰি সমস্যাসমূহৰ চিনাক্তকৰণ, সমাধানৰ পদ্ধতি নিৰ্ধাৰণ, আঁচনিৰ ৰূপায়ণ আৰু মূল্যায়ণ –এই আটাইবোৰ স্তৰ এক প্ৰণালীৱদ্ধ পদ্ধতিৰে পৰিচালনা কৰা হয়৷